Achtergrondartikel: Kantoor Philips Nederland
Bekijk hier een film over gebouw VB.
Leestekst: Na vele jaren van voorbereiding en een bouwtijd van vier jaar werd op 29 december 1964 het nieuwe kantoorgebouw van Philips Nederland feestelijk in gebruik genomen. Leden van de Raad van Bestuur, de directie en het personeel vergaapten zich, begeleid door vrolijke klanken van de Philips Harmonie, aan het ‘mooiste gebouw van Eindhoven’. Want zo betitelde L. de Kok, destijds directeur van Philips Nederland, dit nieuwe hoofdkantoor, strategisch gelegen op het terrein Vredeoord aan de Boschdijk tussen de spoorbaan en de verkeersweg naar ’s-Hertogenbosch.
Het Philipskantoor, VB in Philips-jargon, was destijds uitgerust met de meest moderne voorzieningen zoals vrij-indeelbare werkvloeren, buizenpost, volautomatische luchtverwarming, een volledig verrijdbare glazenwasinstallatie en een grote parkeerplaats voor zo’n 300 voertuigen. Het gold als een ‘show-piece’ voor binnenlandse en buitenlandse relaties van Philips. Het pand werd ook wel ’het admiraalschip van de Philips Nederland organisatie’ genoemd.
In de souterrainhal naar het voorlichtingscentrum was een tegelwand gerealiseerd met circa 3000 tegels met handtekeningen van alle medewerkers van de verschillende organisaties binnen Philips Nederland. Het was een gemakkelijk en fijn gebouw om in te werken vanwege de doordachte indeling ‘maar wel een vergimmes duur gebouw’, aldus Frits Philips.
De feestelijke start van de bouw in 1959. De jongste en oudste medewerker van Philips, met de witte helmen, storten beton de bekisting.
Naoorlogse groei…
Philips profiteerde enorm van de naoorlogse economische opleving en had voortdurend behoefte aan meer productielocaties en bedrijfsruimte. In snel tempo werden nieuwe terreinen in gebruik genomen: Strijp-T en -R in Strijp, expeditiegebouwen aan het spoor in Acht (A), Philips Research (voorheen Natlab) in Waalre (W) en terreinen aan het Beatrixkanaal (B en N).
Daarnaast nam ook het kantoorpersoneel toe, en veranderde begin jaren zestig de manier van werken. Er was behoefte aan flexibelere vloerindeling en ook computers, destijds nog vrij forse ‘kasten’, deden hun intrede. Vanaf de jaren ’60 bouwde Philips op het terrein Vredeoord (V), genoemd naar het voormalige landgoed Vredeoord, tal van nieuwe kantoorgebouwen. Volgens de Philipsmethode kregen deze een aanduiding met de eerste letter van de terreinnaam en vervolgens een letter van het alfabet.
Bouw kantoren VB en VH (voorgrond), begin jaren zestig. Foto: Eindhoven in Beeld
In kantoorgebouw VB werden de commerciële en daarmee verbonden activiteiten van Philips Nederland (later Philips Benelux) ondergebracht. Dit was de organisatie die de Philipsproducten in Nederland op de markt bracht. Vóór de bouw van VB werkten de ongeveer 1.300 werknemers van Philips Nederland op vijf verschillende locaties in Eindhoven. Door centralisatie bereikte men een grotere efficiency. Men hield bovendien rekening met groei. In het gebouw konden bij een maximale bezettingscapaciteit 1.900 personen aan de slag. In VB waren voorzieningen voor onder meer de orderafdeling, een voorlichtingscentrum om klanten nieuwe producten te tonen, kantoren en vergaderruimten, archieven en computerruimten.
Gebouw VB in de jaren zestig. Foto RHCE
De architectuur
Het architectenbureau Roosenburg-Verhave-Luyt-de Iongh uit Den Haag zocht al tijdens de Tweede Wereldoorlog naar geschikte kantoorlocaties en maakte daarvoor uiteenlopende ontwerpen. Het bureau was opgericht door Dirk Roosenburg (1887-1962). Hij was al vanaf 1919 betrokken bij uitbreidingen van Philips. Hij werd regelmatig ingeschakeld als extern architect en esthetisch adviseur en droeg bij aan architectuur, interieur, grafische uitingen en stedenbouw. Hij tekende onder meer de Bedrijfsschool, het Philipshoofdkantoor aan de Emmasingel en het NatLab op Strijp-S. Het ontwerp voor VB kwam tot stand in nauwe samenwerking met de bouwafdeling van Philips’ Technische Bedrijven en de toekomstige gebruiker Philips Nederland.
Uitgangspunt daarbij was een bovengemiddelde aandacht voor esthetische verzorging van gebouwen en representatie van het bedrijf door middel van architectuur. J.R. Bouten, hoofd van het bouwbureau van Philips, meende: ‘Evenals van netheid gaat ook van een goed verzorgd uiterlijk een opvoedende kracht uit op hen die in de betrokken omgeving werken; een invloed die direct werkt op de kwaliteit van het product, maar die tenslotte de gehele bevolking ten goede moet komen.’ Frits Philips opperde tijdens zijn openingstoespraak: ‘dat een mooie omgeving toch dikwijls stimulerend voor de arbeid is’.
VB bestaat uit twee architectonische volumes. De meer publieke functies, zoals een bedrijfsrestaurant en de luxe entreezone, bevonden zich in de langgerekte laagbouw (oorspronkelijk 123 m lang). Dit ‘state of the art’ bedrijfsrestaurant kon buiten werktijd als ontspanningszaal worden gebruikt. De besloten kantoorfuncties waren ondergebracht in de hoogbouw (hoogte 65 m, breedte 77 m). De constructie van deze hoogbouw is bijzonder. De opdrachtgever wilde een vrij indeelbare en zo veel mogelijk open kantoorruimte, met zo min mogelijk hinder van kolommen. Daarvoor werd een ingenieuze oplossing bedacht. Het kantoorgebouw bestaat uit een betonnen kern waaraan de etages en geveldelen met stalen hangstijlen opgehangen zijn.
De hoogbouw bevat 12 kantoorlagen, een terug liggende 13e verdieping met lunchkamers en een dakterras, een 14e en 15e verdieping voor ventilatiekamers en ruimtes voor de liftmotoren. Vanaf het dakterras op de 13e verdieping is bij helder weer het provinciegebouw in ’s-Hertogenbosch en de Toren Westpoint in Tilburg te zien. Met een hoogte van 66 meter was het VB-gebouw tot 1999 het hoogste gebouw van Eindhoven. In dat jaar werd de 96 meter hoge Regent opgeleverd. Voor de ruwbouw van VB is gebruik gemaakt van gewapend beton en staal. De afwerking van het gebouw bevat materialen als aluminium, geëmailleerde beplating, hout, glazuursteen, natuursteen, kunststeen en Maggia-graniet.
Het originele gebouw, met hoog- en laagbouw. Foto RHCE.
Vernieuwingen
Philips Nederland wilde in het gebouw onder meer klanten verleiden tot het plaatsen van orders. Daarvoor werden tal van moderne voorzieningen toegepast. De liften waren elektronisch geprogrammeerd en voorzien van muziek. In het voorlichtingscentrum bevond zich een speciale ruimte waar klanten het perfecte geluid van de apparatuur die Philips op de markt bracht konden beleven. Deze ruimte was van onder tot boven bekleed met koperfolie. Zo ontstond een kooi van Faraday die het mogelijk maakte elektromagnetische velden te blokkeren, zodat de tentoongestelde Philips geluidsapparatuur storingsvrij functioneerde. De verlichting en ventilatie waren in een akoestisch plafond opgenomen.
Om de organisatie slagvaardig te laten functioneren waren afdelingen horizontaal en verticaal zo gesitueerd dat communicatie optimaal kon verlopen. Het transport van documenten verliep mechanisch via documentbanden en -liften. Er was een buizenpostinstallatie met op elke etage bij de bode een ontvangst- en verzendstation. Verder beschikte men over de modernste communicatieapparatuur: telefoon met druktoetssysteem en een interne Philipscentrale, intercom, een hoogfrequent oproepsysteem met opberglaadrek voor zakontvangers, bedrijfstelevisie, gesloten televisiecircuits met monitoren die de portier zicht gaven op de verkeerssituatie in en rond het gebouw én een verrijdbare geluidsinstallatie.
Het gebouw was voorzien van een complete nieuwe inventaris waardoor de verhuizing van het personeel – afkomstig uit vijf verschillende locaties – letterlijk van de een op de andere dag kon plaatsvinden. De kantoorruimten hadden geen vaste wanden en konden aan de grootte van de projectgroep worden aangepast. De bekleding van de etages was beurteling groen en blauw, corresponderend met respectievelijk oranjerood en geel in de meubelbekleding. In de gangen en in de lifthallen was essenhout toegepast. In nauwe samenwerking met de lichttechnische afdeling waren verlichtingsornamenten ontwikkeld, waarbij speciaal aandacht was besteed aan lichtsterkte, -kleur en-verdeling voor optimaal visueel comfort. Het klimaat op kantoor was persoonlijk te beïnvloeden door bedienbare convectoren, beweegbare ramen en zonwering. Verder waren er frames voor plantenbakken, prikborden voor foto’s en kalenders en werden wandversieringen ter beschikking gesteld. Ook beschikte het gebouw over een ‘bedrijfsfietsenmaker’. Andere praktische nieuwigheden waren de volautomatische luchtverwarming en een volledig verrijdbare glazenwasinstallatie.
Kunst in het kantoor
De Raad van Bestuur van Philips besloot al in 1962 het gebouw te laten verfraaien met beeldende kunst en stelde daar een bedrag van 50.000 gulden voor beschikbaar. Louis Kalff (1897-1976) General Art Director van Philips, was verantwoordelijk voor het kunstbeleid van het bedrijf. Hij was ook medeoprichter en bestuurslid van Kunst en Bedrijf, een bureau dat bedrijven adviseerde over kunstopdrachten en -aankopen. Kalff nodigde een aantal Nederlandse kunstenaars uit om speciaal voor VB kunstwerken te maken. Daarnaast werd een aantal werken aangekocht en geschonken.
Glasmozaiek Wally Elenbaas
Helaas is alle kunst uit het VB-gebouw verdwenen. Onderstaande beschrijving van de kunstwerken is gemaakt op basis van bestudering van archiefmateriaal. Een van de opmerkelijkste kunstwerken is van Wally Elenbaas (1912-2008). Hij ontwierp een monumentaal glasmozaïek rechts van de hoofdingang, dat van buiten naar binnen bewoog, en eindigde achter de balie in de ontvangsthal. Het begeleidde als het ware de bezoeker naar de receptie. Het Regionaal Historisch Centrum Eindhoven bewaart de ontwerptekeningen van dit kunstwerk. Elenbaas liet zich in zijn werk inspireren door het landschap en de kleuren rondom de Middellandse Zee. Van zijn hand was tevens het reliëf- en mozaïekwerk Berichtgeving aan de gevel van het in 2007 gesloopte postkantoor aan het Stationsplein in Eindhoven.
De hoofdingangshal en het restaurant werden gescheiden door een circa 15 meter lange aquarelachtige glaswand in plaqué-glas van Harry op de Laak (1925-2012). Zelf zei Op de Laak over zijn werk: ‘Mijn schilderijen gaan over appelen en peren, over mooi of slecht weer, over vrouwen. Niet over de problemen die de mensheid bezighouden, niet over oorlogen, niet over honger in de wereld. Mijn schilderijen gaan over de wereld heel dicht om mij heen’. Tijdens recente verbouwingswerkzaamheden is ook dit kunstwerk verloren gegaan.
Glaswand in plaqué-glas van Harry op de Laak
Een abstracte wandschildering over meerdere verdiepingen van Daan Wildschut (1913-1995), geschonken door de grossiers, sierde het voorlichtingscentrum. Wildschut ontwierp eerder in 1951 een ansichtkaart voor het 60-jarig Philipsjubileum. Andere werken van Wildschut in Eindhoven zijn glas-in-loodramen voor scholengemeenschap Augustinianum en de Paterskerk en een wandtapijt voor het Evoluon.
De Eindhovense kunstenaar Arno Verhoeven (1928) verzorgde een abstracte wandschildering met geometrische vlakken in de laagbouw op de eerste verdieping bij de liftenhal. Van de kunstenaar Lex Horn (1916-1968) hing een expressionistisch wandtapijt in de lunchkamer van de directie op de 13e verdieping. Dit was een geschenk van de aannemers en leveranciers. Horn is in Eindhoven geen onbekende. In 1954-1956 realiseerde hij al een glasappliqué in het station van Eindhoven, waar menig Eindhovenaar talloze keren onderdoor zal zijn gelopen.
Een sculptuur van Niel Steenbergen (1911-1997) stond in de binnentuin van het VB-gebouw. Het verbeelde een marskramer als symbool van de oorspronkelijke vorm van handel en was geschonken door het personeel. Ander bekend werk van Steenbergen in Eindhoven is de deuromlijsting van de Bank van Mierlo & Zoon aan de Wal 15. Van Catharina Goeting-Stultiëns (1912-1987), de enige vrouwelijke kunstenaar, hing een wandkleed in de ontvangsthal van de directie op de 12e etage. Dit in aardetinten uitgevoerd figuratief werk was een geschenk van de architect.
De buitenruimte
Het VB-gebouw maakte onderdeel uit van een kantorenpark gesitueerd op voormalig landgoed Vredeoord. Het was een parkachtige omgeving met bomen, groenstroken en een vijver met fontein. Op het terrein stonden eveneens het kantoor van Philips International (VA) en het Rekencentrum.
Aan de stedenbouwkundige presentatie van VB bij avond was veel aandacht besteed. Bij invallende duisternis veranderde het gebouw in een ‘muur van licht’ door de toepassing van speciale raamverlichting met Philips tl-buizen aan de binnenzijde. TL-licht werd vanaf de jaren ’50 op steeds grote schaal toegepast in kantoor- en bedrijfsgebouwen. Van buiten werd de hoogbouw belicht met een floodlight-installatie met 150 jodiumlampen van 1000 watt.
De parkeerplaats voor 300 voertuigen was zo gesitueerd dat het zicht op het VB-gebouw vrij bleef. Over de verkeerssituatie waren wel zorgen. ’Verkeer op Boschdijk wordt bij Vredeoord zéér intensief’ kopte de Nieuwe Eindhovense krant al in juli 1963 bij de ingebruikname van Philips’ hoofdkantoor. Gemiddeld 3000 werknemers moesten op het kruispunt Vredeoord-Boschdijk-2e Lieven de Keylaan twee- tot viermaal (in geval van lunchpauze thuis) per dag afslaan om het terrein op te rijden en te verlaten. Volgens de krant waren ‘speciale voorzieningen dringend nodig’. Men vreesde files of nog erger, verkeerschaos, en een viaduct of tunnel zouden hier noodzakelijk zijn. Het viel uiteindelijk allemaal mee. Verder dan het plaatsen van verkeerslichten bij het kruispunt is het nooit gekomen.
Rijksmonument
Op 22 juli 2021 werd gebouw VB de status van Rijksmonument toegekend, het 154e rijksmonument van de stad. Tijdens een feestelijke bijeenkomst op 23 februari 2022 werd het bekende monumentenbordje overhandigd aan de huidige eigenaar Albert ten Brinke van aannemer en ontwikkelaar Ten Brinke en Bekke & Partners. Van de slechts honderd rijksmonumenten uit de wederopbouwperiode (1945-1960) staan er vijf in Eindhoven: het Evoluon, dat in 2013 als eerste in Nederland dat predicaat kreeg, het Clarissenklooster, het Van Maerlant Lyceum, het centraal station en dus VB.
Het kantoorgebouw symboliseert volgens de monumentbeschrijving ‘het belang van het bedrijf Philips voor de economie en van Nederland en Eindhoven en de exponentiële groei van Philips zelf in de periode 1940-1965’. Het gebouw ligt zeer beeldbepalend aan het begin van de bebouwde kom van Eindhoven, als goed herkenbaar kantoorgebouw met een zeer representatieve functie. Verder vermeldt het selectievoorstel dat de ‘plasticiteit en uitstraling’, ondanks renovatie van het gebouw, behouden zijn. Het gebouw is in technisch-constructief opzicht gaaf gebleven. De voor die tijd nog zeer weinig toegepaste constructie met een gevel, opgehangen aan de betonnen kern is waardevol als bijzondere uitdrukking van een technische ontwikkeling. De Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed concludeert dan ook dat VB ‘een essentieel toonbeeld is van de sociaalhistorische ontwikkelingen van de wederopbouwperiode en een evidente mijlpaal in de ontwikkeling van de architectuur en bouwtechniek in Nederland’.
Toekomst
In de jaren ’90 ging Philips door een diep dal. In het kader van operatie Centurion werden vrijwel alle Philips-activiteiten in Eindhoven beëindigd, verplaatst, of verzelfstandigd. Tot 2019 bleef gebouw VB hoofdkantoor in gebruik, eerst door Philips Nederland, later Philips Benelux en tenslotte door Philips Lighting/Signify. Die laatste gebruiker verhuisde naar de High Tech Campus Eindhoven.
In 2011 kondigde Philips aan Vredeoord te zullen verlaten. Woningcorporatie Trudo kocht het terrein. Enkele kantoortorens werden gesloopt en met de herontwikkeling zette de corporatie in op een kindvriendelijke, groene, duurzame en sociale wijk. Buro Lubbers ontwierp een stedenbouwkundig plan en inrichtingsconcept voor het voormalige Philips-kantorenpark Vredeoord. Binnen een groen raamwerk zijn 300 woningen ingepast. De nieuwe wijk bevat een mix aan sociale huurwoningen, ontworpen door Hilberink Bosch architecten, en woningen die in collectief en particulier opdrachtgeverschap zijn ontwikkeld. Een ander Philipskantoor op het terrein – VS – is verbouwd tot appartementencomplex.
Op 30 juni 2021 kocht aannemer en ontwikkelaar Ten Brinke en Bekke & Partners gebouw VB. In opdracht van de eigenaren bekijkt architect Emile van Vugt van het Eindhovense bureau FAAM samen met architect Bert Dirrix (Diederendirrix Architecten) en landschapsarchitect Peter Lubbers wat de mogelijkheden zijn om de hoogbouw te transformeren naar woningbouw, onderwijs of zorg. De ontwerpers onderzoeken vooral de mogelijkheid om de laagbouw aan te pakken. Die is in 2002-2006 flink verkleind en verlaagd. Daarbij zijn karakteristieke delen als een golvend dak verdwenen. Deze laagbouw is ook geen onderdeel van het rijksmonument. De kantoortoren zelf zal aan de buitenkant ongewijzigd blijven, dat is nu allemaal beschermd. In samenwerking met onder meer de gemeente en de TU/e is het kantoorgebouw in de zomer van 2023 verbouwd. Er zijn nu 450 tijdelijke studentenwoningen gerealiseerd. Het is de bedoeling dat studenten er de komende vijf jaar kunnen wonen.
Tekst en onderzoek: Lilian Calame m.m.v. Rene Erven (Architectuurcentrum Eindhoven) en Loes Heuvelmans (Regionaal Historisch Centrum Eindhoven).