Beschouwing: Gezonde verdichting 4/5
Een versnipperd narratief…
Steden zijn meer dan een ruimtelijke structuur met een architectonische vorm. Het zijn zich voortdurend vernieuwende krachtenvelden van activiteiten en initiatieven. De gebouwde vorm van de stad is daarmee de uitkomst van keuzes die gedurende de geschiedenis van een stad zijn gemaakt. Die keuzes maken stedelingen aan de hand van een narratief: het beeld, idee of ideaal hoe ze in die stad willen samenleven. Dat ideaal bepaalt ook hoe ze de problemen en opgaven van de stad willen aanpakken. Maar wat is het huidige narratief van de stad? En, hoe kan dat ons helpen bij het vormgeven van de toekomst van de stad? Over die wisselwerking tussen het verhaal van de stad en de grote stedelijke uitdagingen van deze tijd sprak Violette Schönberger met Saskia van Stein en Lena Knappers.
Saskia van Stein gebruikte het intrigerende, creatieve werk van Walt Disney om dat narratief en hoe dat werkt te duiden. Verbeelding is daarbij het sleutelbegrip. Het vormt voor Disney de basis van het model dat ten grondslag ligt aan een nieuwe wekelijkheid. Haar presentatie liet goed zien hoe krachtig beelden werken en hoe deze daarmee ook sturend zijn in de opvatting over een goede leefomgeving. De parallel met de moderne stedenbouw, zoals die vanaf het begin van de twintigste eeuw het denken over de goede stad heeft beïnvloed, is evident. Ook dat denken werd krachtig gevoed door beelden van een goed georganiseerde, functionele stad.
Dat moderne beeld schoot in Eindhoven wortel. Met de komst van Philips ging de stad langzaam maar zeker geloven in een nieuw narratief. Een narratief van voortuitgang, van een goed geplande en open stad. Een stad die zijn nieuwkomers, en dat waren er veel sinds de komst van Philips, zo goed mogelijk wilde accommoderen. Dat narratief botste tot de Tweede Wereldoorlog nog flink met de opvattingen van het kleinsteedse – katholieke – establishment, maar sinds de jaren zestig maakte een krachtig Eindhovens stadsbestuur werk van een moderne stad, geënt op een geoliede automobiliteit met gescheiden zones voor wonen, werken en recreëren.
Van Stein eindigde haar verhaal met een foto van de Philips fabrieken uit 1916 met daarop alle medewerkers die geduldig poseerden zittend op de daken of staand voor de forse fabrieksgebouwen. Het was een beeld dat – hoewel honderd jaar oud – feitelijk uiterst actueel is. Eindhoven groeit weer enorm, net als in de hoogtij dagen van Philips. Nu is de Brainport verantwoordelijk voor de stedelijke expansie, met ASML als een de belangrijkste motoren. Maar hoe gaan we om met stedelijke nieuwkomers en hoe passen zijn in het stedelijke narratief?
Daarover sprak Lena Knappers. Ze onderzocht hoe nieuwkomers zoals arbeidsmigranten, vluchtelingen of asielzoekers worden gehuisvest en concludeerde dat er geen overtuigende stedelijke strategie is, die ons in staat stelt nieuwkomers op te vangen in het hart van onze samenlevingen en economieën. Beleidsmakers reageren er vaak ad hoc op, met tijdelijke containerhuisvesting die vaak duurder uitpakt dan structurele oplossingen. En, dat is eigenlijk gek omdat – historisch gezien – steden juist hun enorme dynamiek ontlenen aan de toestroom van nieuwkomers met uiteenlopende achtergronden. Aan de hand van haar onderzoek in Athene en Amsterdam liet ze zien hoe dit leidt tot uitsluiting en gemiste kansen. Het resulteert in een monocultuur die als negatief is voor het functioneren van de stedelijke ruimte.
In Eindhoven kent het gesprek over nieuwkomers een andere dynamiek. Dat gesprek gaat niet in de eerste plaats over laagbetaalde arbeidsmigranten, vluchtelingen of asielzoekers, maar over hoogopgeleide internationals: hoe kan Eindhoven juist dat talent werven en behouden en wat is daar voor nodig? Het is een discussie die Architectuurcentrum Eindhoven in 2005 al aanzwengelde met het project Supervillage, waarin de groene en haast ‘dorpse’ kwaliteiten van Eindhoven als wervend narratief werden ingezet. Het was een narratief dat past bij de postindustriële samenleving waarin de traditionele productie-industrie heeft plaatsgemaakt voor nieuwe vormen van hightech bedrijvigheid die is gebaseerd op kennis, talent, creativiteit en innovatie. Dat heeft geleid tot de typische Eindhovense citymarketing rond de begrippen technologie, design en kennis (TDK), het nieuwe narratief zoals dat zichtbaar is in events als de Dutch Design Week en Glow.
Dit narratief, camoufleert echter ook tal van grote uitdagingen waar een stad als Eindhoven ook een antwoord op moet bieden. Want kenniswerkers en creatieven zijn slechts één kant van de medaille. Het Brainportverhaal is ook het verhaal van de mensen die in het kielzog van de kennisindustrie in andere sectoren aan de slag zijn: zowel laag- als hoogopgeleid. Dat heeft bijvoorbeeld consequenties voor de beschikbaarheid van een betaalbaar woningaanbod en betaalbare publieke voorzieningen.
In 2015 formuleerde toenmalig burgemeester Rob van Gijzel de ambitie om Eindhoven te laten groeien naar 300.000 inwoners over een paar decennia. Hij stelde dat Eindhoven profiteert van de wereldwijde aantrekkingskracht van Brainport, maar nog onvoldoende stedelijke allure bezit. De binnenstad was toe aan een stevige impuls. Bovendien ontving de stad met een bevolkingsomvang van destijds 220.000 onvoldoende belastinginkomsten om grootstedelijke voorzieningen in stand te kunnen houden (in 2022 telde Eindhoven 238.326 inwoners).
Van Gijzel omarmde het idee van de compacte stad met een aantrekkelijk centrum en stelde: ‘In de binnenstad moeten we hoger bouwen en grootstedelijke voorzieningen creëren. Musea, theaters, vernieuwende tentoonstellingen, horeca – alles wat een stad tot een aantrekkelijke plek maakt. Ik hoop op permanente hijskranen in de stad. Door verdichting in de binnenstad moeten we groeien (…) Daarmee komt in deze internationale stad voldoende geld vrij voor de noodzakelijke investeringen en het onderhoud daarvan.’
Voormalige supervisor van de binnenstad Winy Maas voorzag deze ambitie ook van een visueel narratief, wat Herman Kerkdijk typeerde met de term ‘Wauw’. Maas en combineerde de groeiambitie met de citymarketing begrippen: technologie, design en innovatie en voorzag deze ook van een flinke groene saus. Zijn verdichtingsvisie verzoende de groeiambitie met de versteviging van het Brainportimago. De bestaande bebouwing van circa vier lagen hoog wordt verbeterd en uitgebreid. Deze zogenaamde ‘Eindhovense laag’ vormt de basis voor vergroening van publieke ruimte en daken. Deze Eindhovense laag wordt een podium voor hogere bebouwing, de ‘Brainport laag’: ’Een ongekende “Eindhovense Collectie” van hoogbouw die de stad nog karakteristieker zal maken’, aldus Maas.
De huidige supervisor Don Murphy zet vooral in op verbinding tussen de diverse, losse ontwikkelingen op in de binnenstad: ‘Iconische gebouwen? Zeker, maar als uitzondering, niet als regel’. Daarbij startte hij een discussie over de eigenheid van Eindhovense architectuur, die niet een stereotype interpretatie is van de kreten technologie, design en innovatie. Zijn ambitie is om met ontwikkelaars en architecten gebouwen te maken die lokaal verankerd zijn: ‘van overal naar ergens’ (from anywhere to somewhere).
Met de huidige groeiambities van Eindhoven komt juist het voorzieningen- en woningvraagstuk op scherp te staan. Want voor wie bouwen we in Eindhoven en hoe houden we de stad betaalbaar? Willen we de kenniswerkers accommoderen of hebben we ook oog voor al die andere groepen? Hoe blijft de Eindhovenaar zichzelf in zijn eigen stad herkennen? Hoe verdichten we de stad? Met hoogbouw in het centrum, zoals Rob van Gijzel stelde, of toch door het toevoegen van woningen in bestaande buurten, zoals Floris Alkemade en Thom Aussems onlangs nog stelden? Willen we wel met zo veel vreemd kapitaal ontwikkelingen in de binnenstad realiseren? En, is de kader stellende overheid wel krachtig genoeg? Dat zijn nog maar een paar vragen die in Eindhoven spelen, en die tegelijk het verdichtingsnarratief op spanning hebben gezet. De puzzel is daarbij ook eens enorm complex door de klimaatopgave én de energie- en mobiliteitstransitie.
Er wordt al een tijd gepleit voor een sterkere overheid, immers procedures duren lang en ze werken belemmerend en vertragend. Ze staan innovatieve oplossingen, zoals het mixen van functies, in de weg. Maar hoe die sterkere overheid er uitziet en functioneert is niet duidelijk. Daarnaast is er het pleidooi voor een andere vorm van governance met minder regels en meer samenwerking. Voormalig burgemeester Rob van Gijzel stelde tijdens een bijeenkomst van Architectuurcentrum dat noch de markt, noch het maatschappelijke middenveld, noch de overheid de geschetste opgaven kunnen aanpakken. Ze hebben elkaar nodig. Hij pleitte voor meer samenwerking, en juist dat samenwerken is volgens hem ‘verankerd’ in het DNA van de regio. Samenwerking stond immers aan de basis van het succes van Strijp-S, waar de markt, gemeente en de woningcorporaties samen de schouders onder de ontwikkeling van het gebied hebben gezet. Of de samenwerking tussen overheid, kennisinstellingen en bedrijfsleven die Brainport groot heeft gemaakt. Maar wat betekent dat? Hoe komen de diverse spelers in de stad in beweging en hoe nemen ze hun verantwoordelijkheid? En, verandert daarmee ook het verdichtingsnarratief van een stad als Eindhoven? Veel vragen, maar nog geen eenduidig antwoord…
De vierde bijeenkomst in de serie ‘Gezonde verdichting’ vond plaats op maandag 13 maart 2023 in Natlab. Gastprogrammaker: Violette Schönberger. Gasten: Saskia van Stein (curator, programmamaker, moderator, onderzoeker, curator van IABR en verbonden aan de Design Academy Eindhoven); Lena Knappers (stedenbouwkundige, onderzoeker en verbonden aan Atelier Rijksbouwmeester / Migrant Cities). Zij publiceerde onlangs haar studie Openings Cities. Migrants in Urban Space (2022). Beschouwing: René Erven.
Referenties:
Urban Affairs en –Scape, Eindhoven Supervillage. Plan de campagne, Eindhoven 2005.
Martijn Delaere, ‘Eindhoven moet naar 300.000 inwoners’, Binnenlandsbestuur.nl, 14 februari 2015
Robert Muis, ‘Gemeenteraad keurt verdichtingsvisie voor binnenstad Eindhoven goed’, architectenweb.nl, 23 december 2020
Gemeente Eindhoven, Verdichtingsvisie Binnenstad, Eindhoven 2020
Herman Kerkdijk, Eindhoven Variomatic, Eindhoven, 2022
Michel Theeuwen, ‘Oud-burgemeester Rob van Gijzel: Brainport-aanpak nodig voor woningnood en sociale problematiek in Eindhoven’, Eindhovens Dagblad, 19 oktober 2021.
Michel Theeuwen, ‘Don Murphy, nieuwe dirigent voor bouwplannen in centrum. Iconische gebouwen in Eindhoven? Zeker, maar als uitzondering, niet als regel”’, Eindhovens Dagblad, 12 november 2022.
Thom Aussems, ‘Mening: Eindhoven moet van 27 naar 37 inwoners per hectare; verdichten van de stad met honderden kleine bouwplannen’, Eindhovens Dagblad, 14 januari 2023.