Dirk Roosenburgprijs 2023: juryrapport
‘Het belang van goed opdrachtgeverschap’
Met de organisatie van de Dirk Roosenburgprijs staan we om de twee jaar stil bij de ruimtelijke ontwikkeling en identiteit van Eindhoven. Een stad die economisch sterk groeit en daarmee voor grote uitdagingen staat. Er ligt een enorme opgave om veel (betaalbare) woningen te realiseren. Eindhoven staat ook voor andere uitdagingen die steeds meer aandacht verdienen: de energie- en mobiliteitstransitie, klimaatbestendigheid, de sociale tweedeling in de stad en het circulair maken van de bouweconomie. Bij de beoordeling van de acht genomineerde projecten voor de Dirk Roosenburgprijs 2023 komen al deze aspecten samen. Is het mogelijk om met architectuur verschil te maken?
Vrijdag 1 september 2023 bezocht de jury* acht genomineerde projecten voor de Dirk Roosenburgprijs die ze in het voorjaar van 2023 zelf had geselecteerd uit een lijst van 33 opgeleverde projecten. De beoordeling, die volgde na de projectbezoeken, kende drie fasen: 1. het bespreken van de actuele opgaven en de stedelijke ontwikkeling van Eindhoven; 2. het evalueren van de projectbezoeken; en 3. het zoeken naar een doorslaggevend argument om de uiteindelijke winnaar van de Dirk Roosenburgprijs 2023 te kunnen aanwijzen.
Observaties
Eindhoven telt momenteel zo’n 240.000 inwoners en de verwachting is dat dit aantal de komende jaren nog flink zal groeien. De gemeente zet in op verdichting van het stedelijke weefsel. Daarbij zijn de afgelopen jaren tal van binnenstedelijke gebieden tot ontwikkeling gekomen: het centrum, Strijp-S, -R en -T, Vredeoord, het NRE-terrein en de Kanaalzone. In Eindhoven wordt het debat over de verdichting steeds scherper gevoerd. Sommigen juichen de verdichting toe, anderen zijn kritisch en stellen de vraag of de groei nog wel goed is voor de stad.
Eindhoven ontwikkelt zich met een enorme energie en creativiteit. De afgelopen jaren heeft de stad zijn grijze, suffe imago definitief van zich afgeschud en werk gemaakt van een bruisend stadsleven. Verschillende gebouwen met een ‘wauw-factor’ sieren inmiddels het stadssilhouet. De Trudo Toren op Strijp-S is inmiddels een veel gepubliceerd architectuurproject en de iconische BunkerToren werd dit jaar door de Brancheorganisatie van Nederlandse Architecten (BNA) uitgeroepen tot ‘meest iconische gebouw van het jaar’.
Dat de huidige verdichtingsopgave ook hand in hand gaat met aandacht voor groen is duidelijk. In vrijwel elk project speelt dit aspect een belangrijke rol: de tuin rondom de BunkerToren, die aansluit op de groene long van de TU/e campus; de bomen op de Trudo Toren; de groene hoven in Woensel-West; de kleurrijke hofjes op Eikenburg en de verrassende daktuin op het Veemgebouw. In het project Bosbad in Meerhoven komt dit tot uitdrukking in de zorgvuldig ingerichte groene binnenruimte. Een belangrijke inspiratie vormde daarbij de Japanse traditie shinrin-yoku: het ‘onderdompelen in het bos’ om lichaam en geest te kalmeren.
Eindhoven werkt aan een leefbare stad met sterke eigen identiteit. In de wijk Woensel-West is ingezet op een wijkvernieuwing die heeft geresulteerd in bouwprogramma met een uitgesproken, kleurrijke architectuur. Na jaren is hier een hippe buurt ontstaan waar culturen, creativiteit en een bonte mix van architectuur samensmelten. Maar die kleurrijke identiteit is wellicht niet het belangrijkste. Juist door de jarenlange inzet van onder meer woningcorporatie Trudo is de voormalige probleemwijk nu een aantrekkelijke woonbuurt geworden. Daarbij is niet alleen ingezet op de bouwkundige verbetering van de wijk, maar ook het creëren van kansen en mogelijkheden voor bewoners van de wijk.
Leefbaarheid en ontmoeting zijn thema’s die de jury in veel projecten terugziet. Dat speelt onder meer bij de projecten Made by NRE en Eikenburg. Made by NRE is een bijzonder CPO-project dat wordt gedragen door een collectief van zowel bewoners als ondernemers. Zij ontwikkelden samen een ensemble van vier verschillende bouwvolumes. De ruimte tussen de gebouwen is daarbij zo vormgegeven dat deze ontmoeting stimuleert tussen bewoners, gebruikers én passanten.
Landgoed Eikenburg is een grote, groene oase in het stedelijke Eindhoven. Trudo maakte een visie voor de vernieuwing van het terrein. Een van de uitgangspunten daarbij is dat bewoners en gebruikers zorgdragen voor elkaar en voor het beheer van het kloosterlandgoed. Met het oog op versterking van de woonfunctie realiseerde de corporatie paviljoen Leemerhoef-Pannenhoef. Dit is het eerste Eindhovense nieuwbouwproject, volledig uitgevoerd met wand- en vloerelementen in kruislaaghout, ook wel met CLT (Cross Laminated Timber) aangeduid. Dit duurzame biobased materiaal is in opmars als alternatief voor beton.
Een laatste observatie die tijdens het jurygesprek werd besproken is de veranderde rol van de architect en de opdrachtgever. Door de aanbestedingscultuur worden opdrachten gegund aan partijen die de klus integraal aanpakken, waarbij er gestuurd wordt op kosten. De ambities van de opdrachtgever bepalen daarmee voor een groot deel de mate waarin architectonische kwaliteit kan worden gerealiseerd. Dat is zichtbaar bij de projecten waarbij de architect als mede-opdrachtgever ook betrokken is, zoals bij de BunkerToren en het project Made by NRE. Ook de rol die Trudo als opdrachtgever speelt is opmerkelijk. De woningcorporatie durft innovatieve en complexe ontwikkeltrajecten aan en legt daarbij de architectonische lat hoog.
De nominaties
De jurydag startte bij de Trudo Toren. De jury is onder de indruk van de zorgvuldig gedetailleerde, slanke woontoren. De gevel met witte balkons waarin ook 125 bomen zijn opgenomen is zorgvuldig en slim gecomponeerd. Met vijf standaard elementen is een gevarieerd en speels gevelbeeld ontstaan. De gemeenschappelijke ruimte is sfeervol ingericht en wordt door de gemeenschap van bewoners intensief gebruikt. De compacte appartementen hebben een aangename hoogte die uitdaagt tot creatieve en innovatieve oplossingen. De woontoren is een aantrekkelijke en iconische aanvulling op Strijp-S, en versterkt het stoere en innovatieve imago van deze plek. Tegelijk is de vormgeving niet uniek. Er zijn meerdere bostorens wereldwijd gebouwd of in aanbouw. Uniek is wel dat Trudo deze woonluxe ontwikkelde voor de sociale huursectorsector.
Even verderop op Strijp-S ligt het Veem, een gebouw dat werd opgeleverd tijdens de Tweede Wereldoorlog en aanvankelijk diende voor de opslag van Philipsproducten die op Strijp-S werden geproduceerd. Dit gebouw is in veel opzichten een ‘moeilijk gebouw’. De verdiepingshoogte is beperkt en de ramen zijn klein. Trudo ontfermde zich over het rijksmonument en ontwikkelde er verschillende functies. Enkele verdiepingen zijn beschikbaar voor events, andere doen dienst als parkeergarage. Op de begane vloer bevindt zich een Vershal met grote supermarkt. Op het dak realiseerde de woningcorporatie een mix van compacte studio’s (sociale huur), maisonnettes (middenhuur) en kantoorruimte. De bakstenen architectuur van de opbouw volgt de stijl van het gebouw eronder. De woningen zijn gepositioneerd rondom een groene binnenhof, met fraai en wijds uitzicht. Een belangrijk aandachtpunt is duurzaamheid. Het plan is uitgevoerd met een duurzaam, collectief installatiesysteem met warmtepompen en zonnepanelen. Ondanks de moeilijke opgave merkt de jury op dat de ruimtelijke verbindingen tussen de diverse lagen nog mager zijn uitgewerkt. Het gebouw is een ‘stapeling van ervaringen’. Ook de woonervaring van de nieuwe opbouw heeft volgens de jury niet de stoerheid, die het gebouw wel uitstraalt.
Naast het Klokgebouw bevindt zich Donna, een net opgeleverd woon-werkgebouw in de traditie van de stoere fabrieksgebouwen van Strijp-S. Donna is ontwikkeld om te voorzien in doorgroei-mogelijkheden van succesvolle Strijp-S startups. Open innovatie is daarbij een kernbegrip: bedrijven krijgen in Donna beschikking over veel gemeenschappelijk ruimte. Het robuuste gebouw, heeft een aangename overmaat, en is daardoor in de toekomst ook aan andere functies aan te passen. De dubbelhoge entree met daarboven een publiek toegankelijk balkon maken Donna een uitnodigend gebouw. De entreezone is afgewerkt met buitenmaterialen, waardoor er een kenmerkende overgang tussen binnen en buiten ontstaat. De stoerheid is ook doorgezet op de bovenste woonlagen. Ook hier weer een groene, maar relatief sobere binnentuin. De jury ziet de potenties van het gebouw, maar kon tijdens het bezoek niet beoordelen of het gebouw die programmatische en ruimtelijke belofte zal inlossen. Het gebouw was tijdens het jurybezoek nog niet volledig in gebruik genomen.
Het nieuwe, multifunctionele Waaggebouw in Woensel-West is het sluitstuk van de jarenlange wijkvernieuwing. De metamorfose van de wijk werd onder meer vastgelegd in de stedenbouwkundige visie ‘Omdat smaken verschillen’. Hierin vormt de Edisonstraat de centrale as door de wijk waaraan de afgelopen achttien jaar verschillende, kleurrijke woonbuurten zijn gebouwd. Aan deze straat schiep Trudo ook ruimte voor ondernemers. Het Waaggebouw bevindt zich aan het einde van deze centrale as. Het wijkgebouw heeft een uitgesproken sculpturale vormgeving en opvallende kleur. On-Nederlands, maar passend in de wijk. Het gebouw telt zeven bouwlagen, maar door een slimme vormgeving oogt het compact en vriendelijk. Het wijkcentrum bevindt zich op de begane grond aan het plein. De jury is onder de indruk van het ontwerp, maar kritisch over een aantal ontwerpdetails en de restruimte in het gebouw. In vergelijking met andere ontwerpen zijn de plattegronden minder sterk.
Het rechthoekige Bosbad is, als een ‘beeld in een beeldentuin’, krachtig gepositioneerd tussen de bomen in het zacht glooiende landschap van Vinex-locatie Meerhoven. Bijzonder is de publieke entreezone die gehuld is in weelderig groen. De omliggende wandelroutes sluiten aan op deze groene passage. De grond is er bedekt is met varens en het regenwater wordt opgevangen en stroomt via goten en opvangbassins naar de wadi. Het licht wordt in deze zone gefilterd door geurige klimplanten. Hier bevinden zich alle entrees van de woningen. Het Bosbad oogt stoer, zeker door de toepassing van de boomstammen in de gevel. Tegelijkertijd is het wooncomplex in veel opzichten een regulier gebouw. Hartstikke goed gemaakt, maar niet uitgesproken innovatief of trendsettend.
Op kloosterlandgoed Eikenburg realiseerde woningcorporatie Trudo het paviljoen Pannenhoef Leemerhoef. Het woonpaviljoen bevat 28 sociale huurwoningen. Er is ingezet op duurzaam bouwen met hernieuwbare en circulaire materialen, collectieve installaties en energiebesparende maatregelen. Bijzonder is ook het sociale aspect. Bewoners beheren onder meer samen de collectieve tuinen in en rond het gebouw of zijn elders op het landgoed actief in hun vrije tijd. Het casco is volledig in CLT uitgevoerd. De houten wand- en vloerdelen zijn inclusief wand- en leidingwerk op maat gemaakt en ter plekke gemonteerd. Bovendien is veel aandacht besteed aan de akoestiek van dit woongebouw. Woningcorporatie Trudo heeft de ontwikkeling en bouw van het project in CLT zorgvuldig gedocumenteerd en stelt de ervaringen beschikbaar om het bouwen met dit duurzame materiaal te stimuleren. Ook is ingezet op hoogwaardig circulair materiaalgebruik. Dat leidt soms tot verrassende ontwerpdetails. De gekozen kleuren zijn weliswaar geïnspireerd op de interieurkleuren van het nabijgelegen kloostergebouw, maar komen op de jury wat gezocht over.
De jury is onder de indruk van de gedurfde architectuur van de BunkerToren. Het 100 meter hoge woongebouw is een huwelijk aangegaan met de ‘bunker’, het voormalige studentencentrum van de TU/e. Dit brutalistische, betonnen gebouw – ontworpen door Huig Maaskant (1907-1977) – is een begrip in Eindhoven en krijgt door deze herontwikkeling een tweede leven. Duidelijk wordt dat de kracht van dit project wellicht ligt in het feit dat de architect ook (mede)ontwikkelaar van het project is. De hoge ambities zijn hier daadwerkelijk waargemaakt. In plaats van contrast toe te voegen, is de ontwerptaal van Maaskant bestudeerd en versterkt: schuine muren, sterke horizontale lijnen, strak uitgevoerde details en stoere materialen. Door oud en nieuw te combineren, is een nieuw en gelaagd totaalontwerp ontstaan: een ode aan de oorspronkelijke architectuur van de bunker. De originele robuuste vormgeving is ook in het interieur bewaard en ook zichtbaar. Toch staat deze op gespannen voet met de vormgeving van de huidige gebruiker, die gekozen heeft voor een interieurstyling die past bij zijn identiteit. Dat is onvermijdelijk, maar toch jammer. Sterk daarentegen is de direct aangrenzende buitenruimte. Deze is opnieuw ingericht waarbij het parkeren ondergronds is opgelost. Hierdoor landt de BunkerToren bijzonder fraai in het groene landschap langs de Kennedylaan.
Bij de ontwikkeling van het terrein van het voormalige Nutsbedrijf Regio Eindhoven (NRE) zette de gemeente in op een nieuwe planningsmethodiek. Geen integrale aanpak waarbij één speler het gehele gebied zou ontwikkelen, maar een aanpak met verschillende, lokale initiatiefnemers. Zij gingen aan de slag met de bestaande bedrijfsgebouwen of afzonderlijke kavels. Bij de uitgifte van de laatste vier NRE-kavels gaf de gemeente er de voorkeur aan om deze door één partij te laten ontwikkelen. Architectenbureau Houben / Van Mierlo nam daarop het initiatief en mobiliseerde uiteenlopende geïnteresseerden in het project Made by NRE.
Het was de eerste keer dat het bureau een project in Collectief Particulier Opdrachtgeverschap (CPO) deed met zowel bewoners als ondernemers. Samen ontwikkelden zij twee bedrijfsverzamelgebouwen: ‘Park NRE’ en ‘Werkgebouw’; en twee woon-werkgebouwen: ‘The Body Building’ en ’Ambachtsdorp’. De vier gebouwen hebben elk een uitgesproken identiteit maar vormen tegelijkertijd een ensemble. Tijdens het ontwikkelproces ontstond een sterke sociale cohesie die ook na oplevering is blijven bestaan en die zich manifesteert in de zogenaamde ‘tussenruimte’: de geleidelijke overgang tussen publiek en privé zonder drempels, muren en doorgaand verkeer. De bewoners zetten de deuren van hun woning of bedrijf open en nemen het aangrenzende gebied in gebruik met plantenbakken, stoelen en banken. Bewoners kennen elkaar. Ze organiseren succesvolle werk-, klus- en plantdagen, spelen een actieve rol tijdens de designweek en geven etentjes en feestjes. Daar is door de ontwerpers en betrokkenen heel veel tijd en energie in gestoken, jarenlang. Kortom, het publieke straatleven werkt.
En de winnaar is…
De Dirk Roosenburgprijs is in de eerste plaats een waardering van de ontwerpkwaliteit en de bijdrage die een project levert aan de beleving, bruikbaarheid en identiteit van de stad. Tegelijkertijd wil het college van B en W met de toekenning van de prijs het debat over de kwaliteit van de gebouwde omgeving in de gemeente Eindhoven prikkelen door middel van openbare discussie. Het bleek voor de jury niet makkelijk om doorslaggevende argumenten te vinden om één ontwerp te lauweren. Elk project afzonderlijk heeft een hoog rapportcijfer, maar naast veel plussen ook enkele minnen.
De BunkerToren scoorde hoog, maar ook de rol van Trudo als opdrachtgever van vier van de acht nominaties viel op. Deze vier projecten zijn zeer verschillend van opgave en van architectonische uitwerking, maar tonen elk op hun eigen manier een inspirerende ambitie en voorbeeldige kwaliteit. Dat is een opmerkelijke prestatie, die overigens niet op zich staat. Al jaren worden projecten van de woningcorporatie genomineerd, en enkele werden daarbij ook al gelauwerd met de Dirk Roosenburgprijs. Trudo is een voorbeeldige opdrachtgever die hoge ambities formuleert en deze met diverse deskundige architecten en aannemers ook waar maakt.
Na een uitvoerige discussie was er geen unanieme jurymeerderheid voor één van de genomineerde projecten, wel voor de rol van Trudo als trendsettende opdrachtgever. Dat opdrachtgeverschap is per opdracht anders. Bij het Veemgebouw vertaalde het opdrachtgeverschap zich in een interessant en gemengd programma, dat een kernkwaliteit van het project werd. Het Waaggebouw in Woensel-West komt voort uit de jarenlange betrokkenheid van Trudo bij de stedelijke vernieuwing van de wijk. Lef en doorzettingsvermogen waren hier cruciaal. Met de Trudo Toren maakt de corporatie een architectonisch en duurzaam statement. Pannenhoef Leemerhoef is ontworpen, met een zo klein mogelijke ecologische voetafdruk. Daarbij was onder meer het hergebruik van materialen een belangrijk uitgangspunt, en daarmee de overgang van een lineaire naar een circulaire bouwwereld.
Elk project is uniek. In deze veelzijdigheid schuilt de kracht van de woningcorporatie. En dat alles, boven alles, met sociale woningbouw. De jury stelt daarom voor om deze keer niet een project, maar een opdrachtgever te lauweren. De jury draagt woningcorporatie Trudo voor als winnaar van de Dirk Roosenburgprijs 2023.
Nawoord
De laatste jaren staat de realisatie van ruimtelijke kwaliteit onder druk. Het marktdenken heeft met name op de woningmarkt toegeslagen waardoor de huidige verdeling van welvaart en ruimte scheef groeit. Al geruime tijd klinkt de roep om met name op het gebied van wonen en ruimte de bakens te verzetten. Bovendien werkt Eindhoven momenteel aan een flinke schaalsprong en bijbehorende woningbouwopgave. Juist een woningcorporatie als Trudo laat zien hoe kwaliteit en de opgave om betaalbare woningen te realiseren samen kunnen gaan. Al decennialang geeft deze woningcorporatie met een progressieve, innovatieve en sociale aanpak vorm en kleur aan de stedelijke ontwikkeling van Eindhoven. Met de toekenning van de Dirk Roosenburgprijs 2023 aan Trudo vraagt deze jury aandacht voor het belang van goed opdrachtgeverschap voor de ruimtelijke kwaliteit in het algemeen en voor Eindhoven in het bijzonder.
*De jury
Paul Diederen (architect, partner diederendirrix)
Ronald Rijnen (Strategisch adviseur Stadsontwikkeling gemeente Eindhoven);
Philomene van der Vliet (landschapsarchitect, partner BOOM landscape);
Jarrik Ouburg (architect, partner HOH architecten);
Violette Schönberger (architect, stedenbouwkundige en publicist, partner Falsework).
René Erven (secretaris Dirk Roosenburgprijs 2023, auteur juryrapport)
Trudo en de Dirk Roosenburgprijs
De huidige woningcorporatie Stichting Trudo is ontstaan na een fusie – medio jaren negentig – tussen het Gemeentelijk Woningbedrijf en R.K. Woningbouwvereniging Sint Trudo. De corporatie maakt vanaf 1995 werk van een innovatief en gedurfd beleid door te breken met heersende tradities. Trudo introduceert ‘innovatie’ als kernwaarde, onder meer door de introductie van ‘Slimmer Kopen’. Hiermee worden huurders en mensen met een laag inkomen in de gelegenheid gesteld een huurwoning te kopen. Trudo heeft aandacht voor zogenaamde ‘bijzondere klanten’: stadsnomaden met een gebruiksaanwijzing, zoals ex-junks, psychiatrische patiënten, dak- en thuislozen en zoekt met tal van partners naar oplossingen die perspectief bieden.
Vernieuwend is ook de manier waarop Trudo investeert in de achterstandswijken de Bennekel, Woensel-West en de Kruidenbuurt. De corporatie krijgt deze buurten weer op de rails door niet alleen te investeren in ‘stenen’, maar vooral in mensen. ‘Supporting People’ is de onderliggende missie die de corporatie hanteert. Samen met de vele partijen zet Trudo in op sociale stijging op vier maatschappelijke ladders: wonen, leren, werken en vrije tijd. Voor het complex Baekelandplein in Woensel-West, dat onder meer bestaat uit appartementen, werkruimtes, een markthal en een prostitutieplein, ontving Trudo in 2005 de Dirk Roosenburgprijs.
Trudo is tegelijk ook een echt ‘Eindhovense woningcorporatie’ die investeert op diverse locaties in de stad. De corporatie was onder meer betrokken bij de ontwikkeling van centrumzone Blixembosch in Eindhoven Noord. Een project dat in 2001 de Dirk Roosenburgprijs ontving. De Trudo ontfermde zich rond 2003 over de Lichttoren. Om te voorkomen dat er op een belangrijk plek in de stad leegstand zou ontstaan kocht Trudo het complex en transformeerde het tot een aantrekkelijke stedelijke mix van woningen, kantoren, hotel en café-restaurant. In 2009 kreeg deze herbestemming de Dirk Roosenburgprijs.
Ook op Strijp-S is Trudo actief en ontfermde zich onder meer over enkele forse lege fabrieken rond het zogenaamde Ketelhuisplein, waaronder het Klokgebouw, het Veemgebouw en de gebouwen Gerard en Anton. De laatste twee werden succesvol verbouwd tot woonlofts. Deze transformatie ontving in 2013 de Dirk Roosenburgprijs. Trudo is eveneens betrokken bij de toekomst van kloosterlandgoed Eikenburg en zet hier in op de versterking van onder meer de woonfunctie.
In 2021 lanceerde Trudo de visie ‘Supporting People: The Next Step’, waarin nog steeds volkshuisvesting, leefbaarheid en gebiedsontwikkeling hand in hand gaan en waarin de mens centraal staat. En, dat in mooie, gedurfde en aansprekende architectuur.
Bronnen: Hans Horsten, Tegendraads. Honderd jaar Sint Trudo 1916-2016, Eindhoven 2018, en: www.trudo.nl