Verslag: Onstuimige groei…
‘Wat hier gebeurt is groter dan de regio’, stelde burgemeester van Eindhoven Jeroen Dijsselbloem onlangs in de Volkskrant. Het is een van de vele reacties in de media op de aangekondigde ambitie van ASML om te willen verdubbelen in deze regio. De impact van deze ‘onstuimige groei’ op Eindhoven en de omliggende gemeenten is nog grotendeels onduidelijk. Er ligt de ambitie van de regio Zuidoost-Brabant om meer woningen te realiseren (70.000 tot 90.000 tot 2040, Woondeal 2023), enkele honderden hectaren aan bedrijfsruimte te vinden en tegelijkertijd te bewaken dat de leefbaarheid, natuurlijke waarden en bereikbaarheid van de regio overeind blijven én zelfs verbeteren. Juist de impact en realisatie van deze opgaven staat de komende jaren centraal in het meerjarenprogramma van Architectuurcentrum Eindhoven. Gastprogrammamaker Anne Seghers gaat het eerste jaar de groeiopgave verkennen en in kaart brengen. Ze introduceerde haar programma op 26 november in een vol Auditorium van Natlab. Gezien de vele vragen over de uitwerking van die groei op de regio was er veel belangstelling van de omringende regiogemeenten voor dit programma.
Afbeelding 1: Uitbreidingsplan Regio Eindhoven 1930, J.M. de Casseres. Tijdens de onstuimige groei van Philips in de jaren 1920-1930 ontwikkelde planoloog J.M. de Casseres onder meer dit uitbreidingsplan, met aandacht voor groenstructuren, compacte dorpskernen en een intelligent verkeerssysteem. Hij stuitte echter bij implementatie op weerstand van het katholieke Brabantse establishment, dat vasthield aan traditionele waarden, zoals een dorpse opzet met open, lintbebouwing.
Landschapsarchitect Gijs van den Boomen opende de bijeenkomst ging daarbij in op Project Beethoven en plaatste dit in een historisch perspectief. ‘Beethoven’ is een investeringsprogramma van 2,51 miljard euro, gedragen door het Rijk, de provincie en de regio, en richt zich op woningbouw, mobiliteit, talentontwikkeling en energietransitie. Het programma beoogt de schaalsprong van Brainport Eindhoven in goede banen te leiden én de leefbaarheid en economische kracht van de regio te waarborgen. Van den Boomen verwees naar hoe Eindhoven al eerder groeide vanuit de industriële basis van Philips en DAF, waarbij technologie en een sterk sociaal weefsel werden verweven tot een fundament voor innovatie en brede welvaart.
Zijn inzichten waren gebaseerd op het onderzoek Land met een plan, het jubileumproject van Kuiper Compagnons waarbij de toekomst van Nederland ontwerpend werd onderzocht. Hij benadrukte het belang van ‘lange verhalen’ – visies die mensen verbinden en richting geven – en the next new thing, oftewel innovatie, die essentieel is om deze visies te realiseren. Deze combinatie is volgens hem cruciaal voor het creëren van een toekomstperspectief dat breed wordt gedragen. Van den Boomen koppelde dit aan de recente belangstelling voor bodem en water, en stelde dat de regio alleen duurzaam kan groeien als landschap (bodem en water), cultuur en technologie met elkaar worden verbonden. Deze drie pijlers vormen samen een fundament voor brede welvaart. Wanneer deze lagen elkaar versterken, ontstaat een samenhangend en veerkrachtig model dat de complexe ruimtelijke uitdagingen van vandaag kan adresseren. Het verhaal over de regio moet niet alleen helder, maar ook inspirerend zijn om draagvlak te creëren.
Afbeelding 2: Welvaartsplan De Quay, 1947. Het welvaartsplan dat de commissaris van de Koningin Jan de Quay ontwikkelde na de Tweede Wereldoorlog was gebaseerd op twee pijlers: de ontwikkeling van de Brabantse industrie en tegelijkertijd het behoud van ‘Brabants eigene’. Door de industrialiserende landbouw in de wederopbouw ontstond er een arbeidsoverschot op het Brabantse platteland. Het katholieke establishment wilde een trek naar de ‘verdorven’ steden voorkomen. Industriesteden zouden namelijk moreel verval in de hand werken en om dat te beletten werd de fabriek naar de plattelander toegebracht. De cirkels hebben een diameter van zes kilometer: waardoor een arbeider maximaal een half uur hoefde te fietsen naar een fabriek.
Anne Seghers nam vervolgens het stokje over en stelde een intrigerende vraag: ‘waar eindigt de regio eigenlijk?’ Ze besprak de omgevingsvisie van Weert, waaruit blijkt dat ook gemeentes buiten het kerngebied van de Brainport kansen zien in het economische succes. Om beter te begrijpen hoe de regio functioneert, voerde Seghers met haar team een eerste quick and dirty analyse uit. Deze inventarisatie bracht de bestaande plannen voor thema’s als wonen, mobiliteit, energie, groen en economie in kaart. De resultaten toonden een gebrek aan samenhang: een lappendeken van visies en ambities zonder een duidelijk overkoepelend verhaal. Tegelijkertijd identificeerde Seghers een krachtig economisch netwerk, voortkomend uit een complexe verzameling van samenwerkingsverbanden bestaande uit gemeenten, bovenregionale partijen en publieke/private partijen. Binnen deze samenwerkingsverbanden is de economische impuls de drijfveer en lijkt, net als bij de ruimtelijke lagen, samenhang te missen.
Seghers wil het eerste programmajaar achterhalen hoe de culturele, ruimtelijke en economische lagen van de regio met elkaar samenhangen. Wat is het fundament van de groei? Hoe kunnen we een balans vinden tussen economische, sociale en ecologische belangen? Daarbij sloot ze aan bij de boodschap van Van den Boomen: het is essentieel om verbinding te zoeken tussen ruimtelijke lagen, culturele waarden en economische netwerken.
Seghers stelde drie hoofdthema’s voor, die elk in 2025 verder worden uitgediept. Het eerste thema richt zich op de mogelijke doorwerking van de historische geloofs(overtuiging) op de huidige groei: biedt het religieuze verleden van de regio een invalshoek voor toekomstige ontwikkelingen? Het tweede thema kijkt naar de dynamiek tussen diepe wortels die er bestaan bij bestaande bewoners en een groeiende groep nieuwkomers in de regio, met speciale aandacht voor de kansen en uitdagingen die voortkomen uit migratie en diversiteit. Het derde thema onderzoekt de rol van infrastructuur en bodem en water als leidende factoren voor groei, en hoe oude structuren mogelijk opnieuw benut kunnen worden. Deze thema’s worden geprojecteerd op een tijdlijn van de stad en de regio, met als doel een meer samenhangend beeld te schetsen van wat de regio nu eigenlijk is. Dit overzicht dient als basis voor de volgende jaren, waarin uiteindelijk ook toekomstperspectieven voor Eindhoven en haar omgeving worden geschetst.
Eindhoven SUPERvillage, 2005, Architectuurcentrum Eindhoven e.a. In 2025 werd de term Brainport gemunt. In dat jaar presenteerde Architectuurcentrum Eindhoven het project SUPERvillage van Studio Marco Vermeulen en Urban Affairs. Zuidoost Brabant heeft de ambitie om als Brainport de concurrentie aan te gaan met andere kennisregio’s in Europa. Het succes van een Brainport wordt voor een belangrijk deel bepaald door de kwaliteit van leven die wordt geboden. Dit onderzoek zet in op de transformatie van het platteland in aantrekkelijke, groene woonlandschappen. Foto: Peter Cox.
Tijdens de afsluitende vragenronde bleek hoeveel dit thema leeft onder het publiek. Vragen als: ‘Is er, naast groei, een alternatief scenario?’; ‘Moeten we niet voorbij regiogrenzen denken?’; en: ‘Zijn er elders succesvolle voorbeelden waar Eindhoven van kan leren?’ lieten zien hoe breed de betrokkenheid is. Één van de vragen – ‘Moeten we niet voorbij regiogrenzen denken?’ – leidde tot discussie over de schaal waarin de regio moet worden gedefinieerd. Moet er niet over de landsgrenzen heen worden gedacht met een focus op een grensoverschrijdende strategie voor Eindhoven, Antwerpen, Turnhout, Baarle-Nassau, Tilburg en Breda? Ondanks alle vragen en onzekerheden, markeerde de bijeenkomst een overtuigende start van het nieuwe programmajaar. De complexe vraagstukken rondom groei, samenhang en identiteit in de regio blijven onverminderd relevant.
De openingsbijeenkomst ‘Eindhoven en de regio 2025-2027’ vond plaats op dinsdag 26 november 2024. Met als gasten: Anne Seghers (Ruimtevolk) en Gijs van den Boomen (Kuiper Compagnons). Moderatie: René Erven
Datum bericht: 2 december 2024
Verslag: Stan Jansen, m.m.v. René Erven